Zabytki

Najbardziej jednak znany jest Pruchnik z pięknej i niezwykłej jednocześnie, charakterystycznej zabudowy małomiasteczkowej - składającej się z uroczych domów drewnianych z podcieniami oraz chat kurnych, które usytuowane są wokół rynku i przy ulicach wychodzących z niego. Dawniej wszystkie domy w rynku były z podcieniami, dzięki czemu można było obejść cały rynek będąc pod dachem. Niestety pożary strawiły dużą ich część. Obecnie wiele budynków jest odnowionych ale duża ich część wymaga remontu. Niewiele jest miejscowości w Polsce mogących się pochwalić tak ciekawymi zabytkami budownictwa drewnianego. Jedna z kurnych chat wzniesiona w 1856 roku, została w 1962 roku odbudowana. Odbudowaną chatę zaopatrzono w komin. Pozostawiono jednak jej pierwotny wygląd zewnętrzny.

W XVII wieku rzemieślnicy i kupcy pruchniccy zaczynają wznosić domy z podcieniami. Dachy tych domów są wysokie, strome i przyczółkowate. Podcienia ze słupami zawsze stanowiły frontowe elewacje budynku. Pierwotnie podcienia miały charakter użytkowy, ponieważ rozkładano tutaj towary w dni targowe. Domy z podcieniami stanowią charakterystyczne bryły architektoniczne bardzo czytelne o swoistym, estetycznym wyglądzie, mającym w sobie coś z klasycyzmu. Podcienia z biegiem czasu przestały spełniać swą rolę handlową stając się głównie elementami zdobiącymi domy. Obecnie w Pruchniku można spotkać wiele zabytkowych domów głównie przy ulicy Kańczudzkiej i w Rynku. Niektóre z nich zostały odbudowane w całości z zachowaniem pierwotnego wyglądu.

Zwróćmy uwagę na ich konstrukcję. Jest ona najczęściej słupowa lub zrębowa. Konstrukcja słupowa składa się ze słupów drewnianych, zwykle na podwalinie, łączonych górą oczepem podpartym mieczami. Te miecze, zwane inaczej zastrzałami to drewniane belki ustawione ukośnie. Taka konstrukcja usztywniać ma elementy pionowe budowli. Para symetrycznych zastrzałów biegnąca w górę nosi nazwę ramion, natomiast ustawione w dół określa się nazwą nóg. Dwa jednakowe zastrzały, symetrycznie przecinające się w układzie krzyża św. Andrzeja, architekci zwą krzyżownicą.

Domy w konstrukcji zrębowej (tzw. wieńcówka) mają natomiast drewniane ściany zbudowane na węgieł, z ostatkami czyli końcami belek wystającymi poza lico ściany. Taka konstrukcja architektoniczna składa się z szeregu układów poziomych wieńców, łączonych w narożnikach różnymi sposobami. Przed przesunięciem poszczególnych wieńców chronią dębowe kołki (tyble). Jest to konstrukcja starosłowiańska, która kontynuowana jest jeszcze w niektórych tylko rejonach, o tradycjach dobrej ciesiołki. Tak skonstruowane domy kryto dwu lub czterospadowym dachem, a szczytami ustawiano przeważnie od ulicy. Od frontu ozdabiają je oryginalne podcienia - podparte szeregiem słupów z arkadami, kryte stropem płaskim na drewnianych belkach. Słupy, wspierające pruchnickie podcienia, są okrągłe lub czworoboczne, niekiedy ozdobione rzeźbami. Szczyty domów posiadają fasady szalowane deskami, wycinane w fantazyjne wzory, podobnie jak balustrady umieszczone między słupami podcieni.

Poniżej opisany jest wygląd osady dającej początek Pruchnikowi.

Pruchnickie Przedmieścia

W jednym z uroczych miejsc południowo-wschodniej Polski, wśród pagórków i lasów w bardzo odległej przeszłości powstała osada, dając początek miasteczku Pruchnik. Rozłożyła się w kotlinie na Pogórzu Dynowskim wraz z dwoma przedmieściami - Dolnym i Górnym.

Przedmieście Dolne znajduje się po wschodniej i południowo-wschodniej stronie miasteczka (obecnie ulica Jarosławska, Przemyska i Wiejska). Od strony południowej majestatycznie stoi "Góra Kamienna" owiana legendą. Z góry tej roztacza się prześliczny widok Pruchnika, z którym Przedmieście Dolne łączy się od strony północno-zachodniej. Od wschodu sąsiaduje z Węgierką, a od zachodu z Przedmieściem Górnym. W Dolnym Przedmieściu jest m.in. OSP, Dom Strażaka. Z przeszłości zachowały się zabytkowe drewniane domy wzniesione w XIX wieku.

Po zachodniej stronie miasteczka rozłożyło się Przedmieście Górne na pięknym, górzystym terenie z punktami widokowymi na okolicę. Od strony południowej sąsiaduje z Kramarzówką, Przysiółkiem - Majdany i sięga do pól Jodłówki. Po stronie wschodniej graniczy z Przedmieściem Dolnym. Rzeka Mleczka wiąże ze sobą obydwa przedmieścia leżące wzdłuż po obu stronach swego biegu. Obecnie znajduje się tam szkoła podstawowa wybudowana w ramach budowy Szkół Tysiąclecia (funkcjonuje od 1968 roku), Kościół pod wezwaniem Matki Bożej Królowej Polski, którego budowę ukończono i dokonano poświęcenia w 1989 roku, remiza strażacka, w której znajduje się jednostka OSP. Przedmieście Górne jest odrębnym sołectwem. Wzdłuż biegnie droga lokalna w stronę Kramarzówki i dalej.

Przedmieścia: Dolne i Górne są nadal i tak się je nazywa, lecz dzisiaj administracyjnie występuje Pruchnik Dolny i Górny.

Kościół Parafialny pw. Św. Mikołaja Bpa

Parafia rzymsko-katolicka w Pruchniku powstała prawdopodobnie równocześnie z lokacją miasta. Świadczą o tym pierwsze informacje w dokumentach, z których pierwszy datowany jest na dzień 24 czerwca 1397 roku. Została ufundowana przez Kostko Słoneczkowicza, a w ciągu wielu dziesięcioleci była wielokrotnie wspomagana przez przedstawicieli jego rodu.

Pierwszy wzniesiony kościół z kamienia, w stylu gotyckim, wsparty charakterystycznymi skarpami i kryty gontem, datuje się na rok 1436. Posiadał on dwie kaplice: od północy - św. Anny i od południa - Matki Boskiej.

Niestety w związku z licznymi najazdami na miasteczko i groźnymi pożarami, budynek kościoła wielokrotnie ucierpiał. Po raz pierwszy został spalony przez Wołochów w 1498 roku.

W ciągu 37 lat pełnienia funkcji zboru kalwińskiego (1570-1607) stracił prawdopodobnie pierwotną polichromię.

Szczególne zniszczenia spowodował też pożar miasta w 1636 roku. Kościół został odbudowany przez ówczesnego proboszcza Jana Lipowicza. Dzięki jego staraniom odbudowano dzwonnicę z dwoma dzwonami oraz pokryto dach blachą.

Wiek XVII przyniósł ze sobą kolejne zniszczenia kościoła, związane z toczącymi się wojnami. Dotkliwe w skutkach okazały się zwłaszcza najazdy wojsk Rakoczego (w 1657 roku) oraz Tatarów (1672).

W 1684 roku bp Jan Dębski dokonał ponownie konsekracji kościoła pod wezwaniem Św. Mikołaja. Trudno jednak rozstrzygnąć, czy oznaczała ona, że w miejscu poprzedniej świątyni powstał nowy kościół, czy też odbudowano poprzedni zniszczony.

Utworzenie dekanatu w Pruchniku było inspiracją do dokonania zmian w wyglądzie kościoła. Wybudowano wówczas piękną barokową bramę oraz ufundowano ołtarz główny.

Centralne miejsce okazałego ołtarza zajmuje obraz przedstawiający wizerunek patrona - Św. Mikołaja (w złotej kapie, z infułą i pastorałem). W okresie Wielkiego Postu zasłania się go obrazem "Zdjęcie z Krzyża". Po obu stronach umieszczono czterech ewangelistów (wyrzeźbionych z drewna).

Ciekawym zabytkiem jest mur kościelny, liczący ponad pięć wieków, który przetrwał w doskonałym stanie do dzisiejszych czasów, dzięki częstym zabiegom konserwatorskim.

Obok kościoła i wspomnianej bramy w skład zespołu wchodzi jeszcze murowany spichlerz plebański, datowany na XVIII wiek.

Przy kościele Parafialnym z inicjatywy ks. dziekana Kazimierza Trelki powstało Muzeum Parafialne, w którym zgromadzono eksponaty kultury materialnej mieszkańców Pruchnika i okolicznych wiosek, a także pamiątki związane z osobą ks. Bronisława Markiewicza.

Cerkiew grekokatolicka p.w. Zaśnięcia Matki Bożej

Pozwolenie na zbudowanie świątyni otrzymali grekokatolicy w 1611 roku. zapewne jeszcze w tym roku lub niedługo po tej dacie, na zakupionym gruncie wzniesiona została świątynia. Cerkiew obsługiwał pop, utrzymywany przez ludność ruską z własnych środków.

Niestety ta świątynia ucierpiała skutkiem nieszczęść spadających na miasteczko, z czasem przestała istnieć. Nowa zbudowana została w 1871 roku dla społeczności grekokatolickiej, której liczebność w Pruchniku sięgała 20%. Po wysiedleniu Ukraińców murowana cerkiew została przebudowana i zaadoptowana na Dom Kultury.

Zamek pruchnicki

Pierwsza wzmianka o zamku pruchnickim pochodzi z roku 1460. Wtedy to wdowa po kasztelanie przemyskim Piotrze z Pruchnika zawarła ugodę w sprawach majątkowych z pasierbami: Mikołajem, Aleksandrem (Olechną), Rafałem, Piotrem. W 1479 roku po śmierci Mikołaja Pruchnickiego, biskupa kamienieckiego następuje podział dóbr między brata Rafała, a synów Olechny - Piotra i Jana. Rafał Pruchnicki na swojej buduje dwór, leżący po wschodniej stronie miasta. Po bezpotomnej śmierci Mikołaja - syna Rafała Piotr Pruchnicki w 1523 roku połączył w swoim władaniu całe dobra pruchnickie, nabył też Jodłówkę, Świebodnę Skokową, dwór z rolami koło Pruchnika.

Należała do niego połowa miasta Pruchnika, część przedmieścia, Tyniowice, Chorzów, Tuliczów, Węgierka. Druga połowa Pruchnika i mniejsza część przedmieścia była własnością Broniowskich - dziedziców Hawłowic Górnych.

W 1524 roku należący do Piotra zamek oblegli Tatarzy, którzy pod zamkiem zostali rozgromieni. O wydarzeniu tym wspomina kanonik krakowski Bernard Wapowski, spokrewniony z żoną Piotra Pruchnickiego. Opisuje on istnienie murowanego obiektu obronnego. Do 1544 roku zamek pruchnicki pozostaje w rękach Doroty wdowy po Piotrze Pruchnickim. Po śmierci Jana, ostatniego przedstawiciela Pruchnickich w linii męskiej, zamek wraz z dobrami przechodzi w ręce Jana Pieniążka z Krużbowej i jego żony Anny, siostry Piotra Pruchnickiego.

Pieniążkowie wznoszą nowy zamek, lecz bez gruntownych badań archeologicznych, nie można na pewno określić, czy został on zbudowany w miejscu zamku Pruchnickich.

Położenie zamku na terenie otoczonym z trzech stron wzniesieniami, przy trasie na Przemyśl, niedaleko mostu na Mleczce, pozwala przypuszczać, że został on zbudowany na miejscu dawnej "twierdzy" Pruchnickich. W 1610 roku wnukowie Jana Pieniążka przekazują dobra Janowi Świętosławskiemu, referendarzowi koronnemu, w tym czasie zamek uzbrojony był w 30 hakownic.

Po śmierci Jana Świętosławskiego następuje podział dóbr między jego synów. Zamek obejmuje Aleksander Juliusz wraz z wsiami: Węgierką i Wolą Węgierską. W 1626 roku Aleksander sprzedaje Marcjanowi Garayskiemu Węgierkę, Wolę Węgierską, Tuliczów, część zamku. Jego brat Mikołaj sprzedaje pozostałe części dóbr Pruchnickich Wojciechowi Boboli, podkomorzemu przemyskiemu.

Bobola wznosi dwór, nie mający cech obronnych, prawdopodobnie w Górnym Pruchniku. Przytoczone informacje, zmiany własnościowe mogą potwierdzać tezę, że w podanym okresie istniał jeden zamek, po wschodniej stronie miasta, za Dolnym Przedmieściem.

Ruiny zamku w postaci zachowanej baszty znajdują się obecnie na terenie wsi Węgierka*. Źródła historyczne z XV do początku XVII wieku nie wspominają Węgierki jako miejsca lokalizacji zamku. W omawianym okresie Węgierka była częścią dóbr pruchnickich. Dopiero w późniejszym czasie zamek wraz z folwarkiem Tuliczów zostały włączone do Węgierki*.

* - od dnia 1 stycznia 2007 roku tereny, na których znajduje się baszta, stawy i kilkanaście budynków jednorodzinnych należą terytorialnie do Pruchnika

*Autorstwo dr M.Wolski, oprac. Maria Gwizdała "Gmina Pruchnik" - Krosno 2006

Fot.J.Kochanowicz