KURHANY
Pomimo, że kurhany nie znajdują się w gminie Pruchnik tylko w gminie Krzywcza, zdecydowałem się je zamieścić ze względu na niedaleką odległość od ich położenia (ok. 10 km) i prowadzący tamtędy opisany przez Pana K.Skotnickiego zielony szlak rowerowy
KURHAN W ŚREDNIEJ
Starożytna mogiła kultury ceramiki sznurowej oraz kultury mierzanowickiej
(rekonstrukcja) – stanowisko 3/2 (AZP 107-82/29)
POLECANE STRONY
fot. J.Kochanowicz
W roku 2001 w miejscu zrekonstruowanego kurhanu zostały przeprowadzone badania wykopaliskowe na kopcu ziemnym w lesie Średnia, gm. Krzywcza,
Nadleśnictwo Kańczuga. Kurhan przed rozpoczęciem badań posiadał wysokość około 0.8 m i średnicę u podstawy około 11 m. Pod nasypem kurhanu znajdowało się 4 obiekty grobowe. Obiekt grobowy położony najbardziej centralnie, w rzucie kształtu prostokątnego, zorientowany po osi W-E, zawierał czworościenną siekierkę wykonaną z margla dynowskiego. Pochówek ten jest najstarszym obiektem pod kurhanem wiązanym z wczesną fazą kultury ceramiki sznurowej. Został on przecięty przez kolejną jamę grobową o orientacji SW-NE, w której znajdowała się czworościenna siekierka wykonana z margla dynowskiego oraz naczynia gliniane: puchar i amforka. Symboliczny rowek oddzielający świat umarłych od żywych, będący również pierwotną podstawą kurhanu zakreślał krąg o średnicy 8 m. W czasach późniejszych kurhan stał się miejscem 2 pochówków ludności kultury mierzanowickiej. W pierwszym grobie odkryto gliniany kubek i amforę, w drugim, w jamie kształtu owalnego, kilka fragmentów skorup glinianych. Zbadany kurhan pochodzi ze starszego i młodszego okresu rozwoju kultury ceramiki sznurowej (epoka neolitu) i wiązany jest z ludnością pasterską zamieszkującą w III tys. Przed Chrystusem dorzecze Wisły, górnego Dniestru i Bugu oraz z ludnością kultury mierzanowickiej (wczesna epoka brązu) z przełomu III i II tys. Przed Chrystusem. Kurhan stanowi pozostałość części starożytnego cmentarzyska zlokalizowanego na wywłaszczeniu garbu w lesie między wsią Średnia a miejscowością Helusz.
Opis pochodzi z tabliczki znajdującej się przy kurhanie
„ Szlakiem osad, grodzisk i kurhanów’’.
Wstęp
Podczas wycieczek po naszym kraju zwiedzamy różne zamki, cmentarze, kościoły, skanseny. Spotykamy się w ten sposób z kulturą materialną co najwyżej okresu romańskiego. Najstarsze przekazy pisane dotyczące ziem polskich pojawiają się w historiografii rzymskiej schyłku I wieku p.n.e. Odtworzenie historii starożytnej ziem polskich przed pojawieniem się pierwszych kontaktów z krajami śródziemnomorskimi, w których znano już pismo i własną rachubę czasu opiera się na zabytkach kultury materialnej, pozostałymi po społecznościach, które nie znały pisma. Opisywaniem, klasyfikowaniem i interpretacją tych zabytków zajmuje się archeologia. Czasy prahistorii epoki kamienia, brązu i żelaza odtwarzają archeologowie na podstawie różnorodnego materiału źródłowego, tj. nieruchomych obiektów osadniczych i grobowców oraz ruchomych przedmiotów wykonanych z różnego surowca.
Historia i zabytki kultury nowożytnej Pruchnika i okolic są nam dobrze znane ze względu na liczne materiały i opracowania tego okresu. Czasem nurtuje nas pytanie, zwłaszcza, gdy czytamy o kulturach Starożytnego Wschodu, Grecji, Rzymu, czy na naszych terenach pozostały jakieś ślady wcześniejszego osadnictwa ludzi. Aby odpowiedzieć na to pytanie i pozwolić sobie na chwilę refleksji nad losami ludzkimi w kontekście historycznym warto wybrać się na wycieczkę trasą Pruchnik - Kramarzówka – Średnia – Wola Węgierska – Tuligłowy – Węgierka – Czudowice. Odpowiednią porą będzie wczesna wiosna lub późna jesień, gdy liście nie przesłaniają widoku. Trudno tu niekiedy wskazać na konkretne zachowane ślady osadnictwa, czy też odwołać się do wyobraźni wędrujących, gdy mowa o zabytkach archeologicznych, dlatego warto zabrać w trasę niniejszy przewodnik. Baczny obserwator zapewne dostrzeże dogodne warunki osadnictwa: ukształtowanie terenu decydujące o naturalnych warunkach obronnych, korzystne gleby, bliskość źródła wody. Nieodzowna będzie jednak na wielu stanowiskach archeologicznych nasza wyobraźnia, pozwalająca przywołać wizerunek człowieka zamierzchłej epoki, jego codziennych zajęć, wierzeń, rytuałów.
Pruchnik
Pierwsze wzmianki o śladach pradziejowego osadnictwa na terenie Pruchnika znalazły się w monografii Krzysztofa Wolskiego pt. „Osadnictwo okolic Pruchnika w XV wieku”, wydanej w 1958 roku, przytoczone tu za Widajewiczem, który umieszczał w tych stronach plemię Przemyślan. Odnajdywane na terenie Pruchnika pojedyncze zabytki archeologiczne, np. fragmenty naczyń, siekierka, nóż krzemienny znalazły się w zbiorach Muzeum Ziemi Przemyskiej. Toporek kamienny, odnaleziony w czasie orki pola przez pana Zbigniewa Bratkowskiego przy ul. Warzywnej, znajduje się obecnie w Muzeum Szkolnym przy SP nr 1 w Pruchniku. Inny egzemplarz kamiennego toporka znajduje się w miejscowym Muzeum Parafialnym, brak jednak informacji o jego pochodzeniu.
Ryc.1. Pruchnik 1–fragment kamiennego toporka; 2-siekierka krzemienna ; 3 toporek kamienny (Muzeum Parafialne); 4-toporek kamienny (Muzeum Szkolne).
W 1973 roku podczas prac polowych na polu pana Józefa Drapały na stoku wzgórza, na tzw. „Zadach’’, natknięto się na ślady osady. W wyniku prac wykopaliskowych, prowadzonych tu przez archeologa S. Lewandowskiego z Muzeum w Jarosławiu, pozyskano materiał w postaci zdobionej ceramiki grubościennej, fragmentów naczyń oraz ceramiki siwej. Osadę datowano na późny okres wpływów kultury rzymskiej z III-IV w. n.e. Odkrycie zostało zweryfikowane i potwierdzone w 1983 przez mgr Andrzeja Koperskiego- archeologa Muzeum Ziemi Przemyskiej.
Ryc. 2 Pruchnik 1,2- fragment naczyń zasobowych z okresu późnorzymskiego (st.1)
W ramach akcji Archeologiczne Zdjęcia Polski w 1983 roku mgr A. Kostek,dr W. Blajer przy współudziale mgr A. Koperskiego przeprowadzili archeologiczne badania powierzchniowe Pruchnika i okolic. W ich wyniku odkryto 24 stanowiska archeologiczne o różnym charakterze i z różnych epok. Systematyczne badania wykopaliskowe nie zostały jednak przeprowadzone.
Szersze znaczenie miały odkryte osady na ogół o powierzchni ok. 0,5 ha do 1 ha, gdzie odnotowano bogaty materiał ceramiczny. Na jego podstawie wyodrębniono 7 osad:
- 1 z
wczesnego neolitu
- 1 z epoki
brązu
- 1 z
okresu późnorzymskiego
- 3 z doby
wczesnego średniowiecza
- 1 z okresu średniowiecza
Ludność wielu kultur na przestrzeni dziejów lokalizowała swoje osady w terasie nadzalewowej rzeki Mleczki, głównie na wschód i północny wschód od Pruchnika.
Kolejnych 17 stanowisk ukazało jedynie przypowierzchniowe, pojedyncze ułamki naczyń oraz znaleziska krzemienne, odnalezione w czasie penetracji terenu po orkach wiosennych i jesiennych. Lokalizacja drobnego inwentarza przypada również na dolinę Mleczki, rzadziej na jej górne rejony. Na wyższych stokach dominowało osadnictwo prehistoryczne neolityczne, sporadycznie z okresu rzymskiego i wczesnośredniowiecznego, które przeważało bezpośrednio w dolinie Mleczki i na krawędzi I terasy.
Ryc.3. Mapa osadnictwa pradziejowego i wczesnośredniowiecznego Pruchnika i okolic (wg A. Kostka).
Odnaleziony materiał ruchomy stanowią fragmenty naczyń wczesno i późnośredniowiecznych, wióry i odłupki krzemienne, drapacz, kamienna siekierka, krzemienny grot oszczepu, sierpikowaty nóż krzemienny, fragment i 2 całe toporki kamienne. Pozyskany inwentarz wskazuje na osadnictwo neolityczne względnie wczesno- brązowe.
Na jednym ze stanowisk (nr2) ze zlokalizowaną osadą oraz nr 5 ,noszącym jedynie ślady osadnictwa odnaleziono ceramikę, wióry i odłupki krzemienne, charakterystyczne dla kultury ceramiki rytej, datowanej na ok. 5400 lat p.n.e. Są to najstarsze ślady osadnictwa na tym terenie , brak bowiem poszlak wskazujących na obecność tu łowców mamutów czy reniferów. Ludność kultury ceramiki wstęgowej prowadziła osiadły tryb życia. Znacznie wzrasta w tym okresie liczba ludności. Jest to epoka matriarchalna- niepodzielnej władzy kobiet. Na niewielkich poletkach uprawiano pszenicę, jęczmień, wykę, bób, soczewicę, hodowano niewielkie stada bydła. Dla potrzeb gospodarstwa domowego wyrabiano charakterystycznie zdobione naczynia gliniane. Narzędzia produkowano ze sprowadzanego krzemienia święciechowskiego i obsydianu. Z tego okresu brak jednak znalezisk grobowych, które mówiłyby o typie pochówku czy towarzyszących mu zwyczajach pogrzebowych.
Na terenie Pruchnika odnaleziono też ślady osadnictwa schyłkowej fazy neolitu, związane z kulturą ceramiki sznurowej, sięgające IV/III tysiąclecia p.n.e. Materiał tego okresu reprezentują toporki i siekierki krzemienne oraz inne drobne wyroby krzemienne lub kamienne. Nie odnaleziono tutaj jednak śladów obecności kurhanów kultury ceramiki sznurowej jako formy pochówku charakterystycznej dla ludności tej kultury, mimo innych zlokalizowanych na terenie Pogórza Dynowskiego (np. kurhan w Średniej i Woli Węgierskiej).
Z racji dość skąpego materiału archeologicznego epoki brązu i wczesnej epoki żelaza na terenie Pruchnika trudno odtworzyć dzieje osadnictwa tego okresu. Pojedyncze znaleziska w postaci sierpikowatego noża krzemiennego pozwala na wnioskowanie o obecności na tym terenie wczesnobrązowej rolniczej ludności kultury mierzanowickiej. Kultura trzciniecka datowana na starszy okres brązu (od XVI do XIII w. p.n.e. ), zaznacza się tu jedynie niewielkimi fragmentami charakterystycznej krawędzi naczyń (na st. 15), mimo jej szerszej obecności na lessowych wzgórzach Pogórza Karpackiego i Kotliny Sandomierskiej. Ogółem epokę brązu reprezentuje na terenie Pruchnika 1 osada (st. 7),8 przypowierzchniowych ułamków naczyń oraz 6 punktów śladów ceramiki.
Nie odnaleziono zabytków kultury łużyckiej, ściślej grupy tarnobrzeskiej, znamiennej dla późnej epoki brązu i wczesnego okresu żelaza ( od XIII do XII w. p.n.e.)
Pozostałością po ludach tej kultury są cmentarzyska pól popielnicowych, których wprawdzie nie odkryto tu podczas badań archeologicznych, lecz na pewne poszlaki jej istnienia może wskazywać informacja mieszkańca Pruchnika pana Marka Potyrały z dn.26.02.1999r., że na polu pana Mieczysława Niemczaka znajdowano naczynia gliniane ze spalonymi kośćmi. Cmentarzysko takie odkryto najbliżej Pruchnika w Bachórzu- Chodorówce, zawierające 789 grobów.
Schyłek tej kultury związany jest z najazdem koczowniczych plemion Scytów, o czym świadczą odnajdywane grociki z brązu, krótki scytyjski miecz ze stanowiska w Rozborzu oraz żelazny czekan z Żuklina k/Kańczugi. Na przełomie V/IV w. p.n.e. następuje inwazja Celtów przybyłych tu z południa i z zachodu. Wpływy te potwierdzają ułamki naczyń z grafitem w przełomie ( st. nr 10 ).
Ludność kultury przeworskiej (II w. p.n.e.- IV w. n.e.) buduje tu duże osady z budynkami mieszkalnymi i gospodarczymi (st. nr 1). Osada zajmowała przestrzeń ok. 1 ha. Zebrane tu fragmenty dużych naczyń zasobowych datowane są na okres wpływów rzymskich. Odkryta na st.10 ceramika siwa toczona na kole garncarskim jest typowa dla kultury przeworskiej. Nie odnaleziono jednak cmentarzyska tej kultury. Najbliższe tego okresu odkryto w Gaci k/Przeworska.
Liczne monety rzymskie odnalezione w okolicach Pruchnika, m.in. w Cząstkowicach świadczą o kontaktach handlowych Pruchnika położonego na szlaku handlowym, łączącym Wisłę przez Jarosław z Przełęczą Dukielską.
Na terenie Pruchnika nie odnotowano znalezisk potwierdzających osadnictwo wczesnosłowiańskie i doby plemiennej. Zapewne w okresie plemiennym zamieszkiwali tu Lędzianie, choć wg Widajewicza plemię Przemyślan. Być może jednak byli to Lędzianie, na co wskazywać mogłaby ich obecność w pobliskich Tuligłowach.
Zlokalizowano natomiast 8 punktów, w tym 3 osady z wczesnego średniowiecza. Ze średniowiecza pochodzi tylko 1 osada. Potwierdzają to znaleziska kilkudziesięciu naczyń o charakterystycznie profilowanych krawędziach i ornamentyce w postaci żłobków falistych i poziomych. Ich lokalizacja przypada głównie na dolinę Mleczki i krawędź I terasy, rzadko na wyżej położone stoki (st.9,16,18,20).
Ryc.4. Pruchnik 1-4 ułamki naczyń późnośredniowiecznych (st.16); 5-6 ułamki naczyń późnośredniowiecznych (st.9); 7-8 ułamki naczyń wczesnośredniowiecznych (st.20).
Ryc.5. Pruchnik 1-7 ułamki naczyń wczesnośredniowiecznych (st.18).
W okresie XI-XIII wieku ziemie południowo- wschodniej Polski przechodziły na przemian w ręce władców polskich, ruskich i węgierskich. Zaznaczyły się tu także najazdy koczowników, zwłaszcza Tatarów w XIII wieku.
Osadnictwo Pruchnika i okolic przybiera na intensywności w dobie późnego średniowiecza. Z roku 1399 pochodzi pierwsza wzmianka historyczna dotycząca erekcji kościoła, a w nim nazwa Prochnig. Budowa kościoła związana była zapewne ze stale rosnącą liczbą mieszkańców miasteczka. Jak zaznacza K. Wolski, w swojej monografii XIV wiecznego Pruchnika, już w tym okresie mógł tu istnieć ośrodek handlowy. Rękojmią rozwoju gospodarczego miasteczka było przede wszystkim położenie na skrzyżowaniu ważnych szlaków komunikacyjnych:
- traktu
handlowego, wiodącego z Polski na Ruś przez Przemyśl, wykorzystywanego jeszcze
w XI i XII wieku
- szlaku
łączącego Bałtyk z Morzem Czarnym
- drogi królewskiej, wiodącej od Łańcuta przez Kańczugę i Pruchnik do Przemyśla (od XV wieku).
Erekcja kościoła w XIV- wiecznym Pruchniku pozwala na przypuszczenia o istnieniu zamku lub grodu obronnego, którego śladem naziemnym są zachowane fragmentarycznie do dziś wały i fosy obronne. Zdania są w tej kwestii podzielone, np. K. Gottfried przypuszcza, że umocnienia obronne są pozostałością po wznoszonych tu fortyfikacjach, celem obrony przed najazdami wołoskimi(1498r.) i tatarskimi (1623r.). Dwór w tym kontekście mógł stanowić późniejszą siedzibę rodu Próchnickich.
Wstępne badania archeologiczne Pruchnika w ramach akcji Archeologiczne Zdjęcia Polski zapewne znajdą swoją kontynuację w przyszłości. Pozwoli to na poznanie szerszych zarysów kultury pradziejowej tego regionu.
Fragment przewodnika: „ Szlakiem osad, grodzisk i kurhanów’’ autorstwa: Marioli Błajdy, Kazimierza Pierzchały i Karoliny Pierzchały